Athene als voorbeeld en schrikbeeld

Democratie is zoiets waar niemand tegen is, een “hoera-woord”. We staan daarom lang niet altijd meer stil bij wat democratie precies is. Wat betekent democratie eigenlijk? De wortels van het woord voeren terug naar het oude Griekenland, naar het Athene van de 5^e en 4^e eeuw voor Christus, waar het vandaan komt. Het Griekse demos betekent ‘volk’, en kratia ‘heerschappij’ of ‘macht’: het volk aan de macht, dus. Er valt voor ons veel te leren van de manier waarop het Griekse volk precies aan de macht was.

Dat Athene de eerste democratie was, weten veel mensen. Vanaf 508 v. Chr. kregen Atheense burgers de mogelijkheid om in vergaderingen bijeen te komen, besluiten te nemen, wetten te maken en generaals aan te wijzen. Dit tot dan ongehoorde staatsbestel bleef met enkele uitzonderingen tot 322 . Chr. een kenmerk voor het oude Athene, dat zo de geschiedenisboeken inging als voorganger van al het vrije zelfbestuur dat de wereld daarna heeft gekend.

De geschiedenis van de democratie in Athene kan niet begrepen worden zonder een ander woord: tiran. Dit woord is het tegenovergestelde van een “hoera-woord”: iedereen is tegen tirannie. Ook tiran heeft in het oude Athene echter een specifieke betekenis.

Tirannen waren alleenheersers, die zich op twee manieren onderscheiden van de gebruikelijke manier van regeren. In alle andere Griekse steden had een kleine roep vermogende edelen het voor het zeggen: zij regeerden samen op basis van afkomst en bezit. Tirannen regeerden alleen, maar legitimeerden hun heerschappij niet door geboorte of vermogen, maar door de wil van het volk: zij zouden doen, wat het volk wil. In die zin lijken de tirannen uit het oude Griekenland op onvrije regeringsleiders van nu. De meeste alleenheersers doen alsof ze heersen uit naam van het volk.

Het Atheense volk kreeg rond 508 v. Chr. echter genoeg van haar tirannen, en kwam in opstand. De politicus Kleisthenes voerde een nieuw systeem in: alle vrije burgers van boven de achttien moesten zich inschrijven in een demos, wat hier stadsdeel betekent. Meerdere demoi vormden samen een trittus, en drie trittues werden gecombineerd tot één phyle. Kleisthenes lette goed op en zorgde dat de drie trittues die samen een phyle vormde steeds elk in het platteland, de stad en de kustgebieden lagen. Zo werd het hele Atheense gebied, vooral stad en platteland, goed met elkaar verenigd.

Het oude Athene had uiteindelijk tien van deze phylai, en iedere phyle leverde vijftig leden aan een soort regering: de Raad. Daadwerkelijke besluiten werden genomen door de Volksgevergadering, waarin alle burgers zitting konden hebben.

Dat alle burgers, uit stad en platteland, rechtstreeks konden meebeslissen over het bestuur van hun eigen land, klinkt ons als muziek in de oren. Sterker nog, in Nederland moeten we het vaak doen met niet-rechtstreekse democratie: wij kiezen een parlement. Wie weet kunnen de oude Atheners hierin wel een voorbeeld zijn. Toch is de eerste democratie op een aantal andere manieren eerder een schrikbeeld.

Burgerrechten in het oude Athene hadden namelijk alleen volwassen, vrije mannen van Atheense afkomst. Daarmee waren slaven, vrouwen en zogenaamde “omwonenden” (metoikoi) uitgesloten van deelname aan de democratische besluitvorming. Zij moesten evengoed gehoorzamen aan de wetten en besluiten uit de Volksvergadering, maar mochten daarover niet meebeslissen. Het uitsluiten van zo’n groot deel van de bevolking lijkt ons onverenigbaar met de geest van de democratie. Tegenwoordig zien we de democratie als waarborg voor de vrijheid en gelijke rechten van iedereen, ongeacht geslacht of afkomst. Dat beeld is onverenigbaar met de democratie zoals die in het oude Athene bestond.

De grote verschillen tussen de democratie in Athene en de democratie bij ons kunnen pas echt duidelijk worden als we ons kunnen spiegelen aan die Atheense democratie. Met de voorbeelden en schrikbeelden uit de Oudheid kunnen we wijzer worden. We kunnen preciezer aanstippen wat voor ons de doorslag geeft: gelijke rechten, vrijheid. Die waarden worden duidelijker voor wie zowel de oorsprong van die waarden als het contrastpunt van die waarden kan zien. We hebben, kortom, de verbinding van de Oudheid nodig om scherp te krijgen wat nu voor ons belangrijk is.