Verhaal: Het ideale cadeau

Van Anneke Korevaar, docente GLTC op het RML Rotterdams Montessori Lyceum ontvingen we onderstaand verhaal. Zij schreef dit zo’n vijftien jaar geleden voor het informatieblad van de school, om zonder opdringerig te zijn stiekem wat leuke dingen van de klassieken talen-vakken onder de aandacht te brengen.

Er hangt dit jaar iets in de lucht waardoor ik van het ene verjaardagsfeest in het andere val: men wordt massaal  60, 70, 80, 90 en alles ertussenin en deze kroonjaren worden uitgebreid gevierd.

Nu is een feestje nooit weg, maar ja, het cadeau. Je wilt iemand iets geven waaraan hij kan zien dat hij iets voor je betekent, dus iets kostbaars, iets origineels, iets waarover is nagedacht. Maar juist doordat hij deze respectabele leeftijd bereikt, heeft hij alles al. Een cadeautje uitzoeken voor een achttienjarige die op kamers gaat, een dertiger met een jong gezin en een nieuw huis, dat is geen kunst. Ga midden in de Bijenkorf staan, ogen dicht, draai een rondje en wijs iets aan: altijd goed. Maar wat geef ik mijn moeder die straks 85 wordt?

Zoals zo vaak bieden de klassieken uitkomst. Het ideale cadeau is voor iedereen te vinden in de brieven van Seneca.

Voor een stoïcijns filosoof is deze Seneca een beetje een bedenkelijk type. Als hoogste adviseur van de Romeinse keizer Nero in de eerste eeuw van onze jaartelling was hij een van de machtigste en rijkste mensen van de wereld, maar hij predikt in zijn filosofische brieven een leven van eenvoud en nederigheid. Onverstoorbaarheid tegenover de spelingen van het lot, rust en stilte om tot bezinning te komen, liefde voor de natuur, onverschilligheid tegenover “wat de mensen ervan vinden”, een milde en verdraagzame houding ten opzichte van je medemensen en minachting voor vergankelijke zaken als carrière, roem, schoonheid en status, dat zijn de deugden die de kern vormen van de stoïcijnse filosofie. Maar het zijn bepaald geen eigenschappen die je nu direct associeert met een puissant rijke toppoliticus aan het hof van die gek van een Nero, waar intriges, vleierij en corruptie het beleid bepaalden.

Hoe dat ook zij, een mens is nooit te oud om te leren en Seneca was al een eindje in de zestig toen hij gedwongen werd zich terug te trekken uit de politiek en zich ging wijden aan de filosofie. Misschien vond hij toen pas de rust om zich te realiseren wat hij al die jaren fout had gedaan. Veel tijd kreeg hij daar niet voor, want onder druk van Nero moest hij in het jaar 65 zelfmoord plegen. In de laatste uren van zijn leven betoonde hij zich een echte stoïcijn: kalm en waardig sneed hij zich de aderen open en toen het bloeden niet snel genoeg ging, stapte hij in een heet bad en liet zich daar verstikken. Intussen gaf hij aan zijn vrouw Paulina en zijn vrienden nog enkele wijze levenslessen, terwijl geen klacht over zijn lippen en geen traan uit zijn ogen kwam.

Het stoïsche gedachtegoed, dat al eeuwen vóór Seneca door de Grieken was “uitgevonden”, is door Seneca’s filosofische geschriften wijd verbreid en tot in onze tijd levend gehouden. Seneca’s stelling dat problemen niet in de dingen om ons heen zitten, maar in onszelf en onze eigen manier van er tegenaan kijken, is de basis geworden van de nogal populaire rationeel-emotieve therapie (RET). Als u daarmee nog niet zelf hebt kennisgemaakt, kunt u er bij de betere boekhandel een plank vol boeken over kopen.

Wat adviseert Seneca mij om aan mijn moeder cadeau te doen? Simpel: tijd. Tijd, zegt hij, is het enige geschenk dat zelfs een dankbaar mens niet kan teruggeven. Dat is ook zo. Alles wat je iemand cadeau doet, kan hij of zij je ook weer teruggeven. Maar als je iemand tijd geeft, is die tijd onherroepelijk voorbij. Je hebt een stukje van je leven cadeau gedaan, een stukje dat nooit meer terugkomt, maar dat, zoals Seneca zegt, “in handen is van de dood”.
Toch hebben mensen vaak het idee dat een duur cadeau je verplicht om dankbaar te zijn en misschien zelfs een tegenprestatie te leveren, terwijl niemand het gevoel heeft dat hij de ander iets verplicht is als hij tijd ten geschenke krijgt. “Kun je me iemand noemen die enige waarde aan de tijd hecht, die een dag op waarde weet te schatten, die beseft dat hij elke dag doodgaat? Onze vergissing bestaat namelijk hierin dat wij de dood als iets toekómstigs beschouwen, terwijl een groot deel ervan al tot het verleden behoort. Tijd is een vluchtige en broze zaak, en wie dat maar wil, kan hem ons afnemen.” Inderdaad, de telefoon gaat en een onbekende persoon die ergens in een callcenter zijn geld verdient, pakt jou minuten van je leven af met een opinieonderzoek of gezeur over een profijtelijke verzekering. Je kent de man niet eens, maar hup, weg is je tijd, voor altijd weg. Wat die meneer niet waagt te doen met jouw gouden ring, namelijk hem zomaar afpakken, dat doet hij zonder gêne met je tijd, hoewel die kostbaarder is dan welke ring ook.

Het is een prachtige vondst van Seneca. Je kunt iemand cadeau doen dat je samen iets gaat ondernemen, of je stopt eens veel tijd in het maken van een lekkere maaltijd, het bakken van een taart, het schrijven van een echt mooie, verzorgde brief, het maken van een feestlied of het breien van een paar sokken – niet uit krenterigheid, omdat het niets mag kosten, maar vanuit het stoïcijnse principe dat tijd een kostbaar iets is waarmee je bij iedere jarige voor de dag kunt komen. Geen ander geschenk is zo uniek en zo onvervangbaar. Zeker voor een jarige die een leeftijd bereikt waarop hij zich realiseert dat het toch opeens wel erg hard gaat met die tijd.