Waarom Kim Jong-un Xenophon had moeten lezen

Door Bas Clercx

Soms lees je het nieuws en dan denk je; had jij maar Xenophon gelezen. Nu snap ik dat niet iedereen die gedachte regelmatig heeft en nu geef ik toe dat ik niet altijd aan Xenophon denk, alleen als ik hem met leerlingen lees, maar ik kon mijn gedachten er niet meer vanaf brengen. Misschien heeft Kim Jong-un tijdens zijn opleiding in Zwitserland eens Xenophons Lakedaimonion Politeia (Λακεδαιμονίων Πολιτεία) ter hand genomen.[1] Het zure van dit verhaal is dat Kim Jung-un Xenophon in Zwitserland had kunnen lezen, waar hij in de vrijheid van een westerse democratie een opleiding kon genieten, die mijlenver van de Spartaanse (en ik vermoed ook de Noord-Koreaanse) praktijk stonden. Wat goed zou moeten zijn voor de Noord-Koreanen, was kennelijk niet goed genoeg voor Kim Jung-un.

Kim Jong-un zou niet de eerste dictator zijn met een stapeltje van Xenophons werken. Stalin zou Xenophon op zijn nachtkastje gehad hebben en in het Derde Rijk keek men met bewondering naar Sparta. Daar werd het Spartaanse onderwijs gepresenteerd als model waarin de jeugd fysiek en mentaal werd gevormd tot gehoorzame soldaten. De focus op discipline van de Spartaanse burger paste prima in de nazi-ideologie van de Hitlerjugend. Xenophon bewonderde de Spartaanse manier van leven en beschreef het als een nastrevenswaardig ideaal. Saillant detail is dat Xenophon opgegroeid was in de kringen rond Sokrates in het democratische Athene ten tijde van Peloponnesische Oorlogen tegen het door hem bewonderde Sparta.

Noord-Korea is een van de meest geïsoleerde landen ter wereld, maar staat voor een dilemma, nu Noord-Koreaanse soldaten naar Rusland gestuurd zijn om de uitgedunde Russische gelederen in Oekraïne aan te vullen. De soldaten die (vermoedelijk) nog nooit het Koreaanse schiereiland hebben verlaten, komen nu in een wereld terecht van het internet en alles wat daaraan fout is. Sterker nog, voor het eerst vechten er Noord-Koreaanse troepen in Europa; dat is een risico voor Oekraïne en het Westen, maar het is zeker ook niet risicoloos voor de Noord-Koreaanse machthebbers. Want welke invloeden nemen deze troepen mee terug naar hun thuisland? Spartanen worstelden met dezelfde problemen en Xenophon schreef daarover. Dus vandaar: heeft Kim Jung-un Xenophon gelezen?

Spartaanse burgers leefden onder strikte regels en werden zo veel mogelijk afgeschermd van invloeden van buitenaf, maar de Spartaanse burgerij kon zich simpelweg niet veroorloven om volledig zelfvoorzienend te zijn. In Sparta waren grote groepen niet-burgers: de Perioiken (vrije, maar niet-volwaardige inwoners) en de Heloten, een klasse lijfeigenen die de Spartaanse economie draaiende hield door het land te bewerken. De Spartaanse burgers waren zó afhankelijk van hun welstand van de arbeid door de Heloten, dat zij zich volledig moesten toeleggen op oorlogsvoering om hen onder de duim te houden. Hiermee maakten zij zich in nog verdere mate afhankelijk van de Heloten.

Die afhankelijkheid noopte tot een opvoeding die onder Grieken zowel met bewondering als argwaan werd bekeken. Deze opvoeding zou het geesteskind van de quasi-legendarische wetgever Lycurgus zijn geweest, die een systeem instelde waarin jongens vanaf hun zevende in groepen van leeftijdsgenoten kwamen te leven en vanaf hun twaalfde al onderworpen aan een streng trainingsregime, onder het motto leren ‘heersen en gehoorzamen’.[2] Spartaanse jongens leefden in ‘Spartaanse’ omstandigheden, sliepen op rieten matten; ze kregen weinig eten om ze tot stelen aan te zetten. Dat stelen was an sich geen probleem, sterker nog, goed leren stelen zou ze op het slagveld van pas komen. Het was juist betrapt worden dat een probleem was, want dan had je het niet goed gedaan. Meisjes kregen overigens ook een fysieke opvoeding, ze werden geacht sterke en gezonde zonen ter wereld te brengen; waar Atheense meisjes vaak al op jonge leeftijd uitgehuwelijkt werden en een teruggetrokken leven leidden, hadden Spartaanse een prominentere positie binnen de samenleving.

Lycurgus zag dat een samenleving met zulke strikte normen niet uit zichzelf bij elkaar bleef. Naast een rigoureuze kijk op opvoeden, moesten ook andere waarden opgelegd worden. Zo waren alle Spartanen gelijk (daar hadden de Heloten niks aan!) en was het de bedoeling dat men op een haast communistische wijze zijn waren deelde (vandaar het nachtkastje van Stalin!). Rijkdom was geen verdienste en diende verdeeld te worden. Men strafte elkaars kinderen, want men vertrouwde elkaar, en gaf zelf als straf een extra pak rammel (niks boze ouders naar de rector!).

Een samenleving zoals Xenophon die beschrijft, lijkt eigenlijk ook alleen in isolatie en vooral op papier haalbaar. Lycurgus’ regels om de Spartanen van de slechte invloeden van buitenaf te beschermen, staan netjes genoteerd, maar in de praktijk bleek het moeilijk Spartaanse burgers straight te houden. Xenophon moest tot zijn verdriet (“Bij Zeus!”) constateren dat Sparta in zijn tijd niet meer aan die hoge normen voldeed:

“Ik weet dat er voorheen Spartanen waren die liever ervoor kozen met elkaar thuis te zijn, met al hun bezit in beperking, dan elders in Griekenland bestuurder te zijn, en met gevlei verpest te raken. Ik weet ook dat zij voorheen als de dood waren gezien te worden met geld; nu zijn er van die lui die zelfs opscheppen over het bij elkaar harken van geld. Ik ben er zeker van dat voorheen vreemdelingen om die reden werden uitgezet en dat het niet toegestaan was in den vreemde te trekken, om niet door vreemdelingen met luiheid vervuld te worden; en nu, ik ben er zeker van, zijn de haantjes-de-voorste erop gebrand altijd bestuurder te zijn in den vreemde. (…)” Lakedaimonion Politeia 14, vrij vertaald door Bas Clercx

De legendarische Spartaanse opvoeding bleek toch niet een onuitputtelijk recept voor succes; dat maakt Xenophon voor Kim Yung-un bij nader inzien misschien toch geen fijne lectuur, maar voor ons des te meer. Ondanks hun imago van onoverwinnelijkheid waren de Spartanen lang niet altijd succesvol in de strijd. De beroemde 300 soldaten bij Thermopylai werden verslagen door de Perzen, en hoewel Sparta de Peloponnesische Oorlog won, kon het zijn dominantie niet behouden. De Thebanen onder Epaminondas brachten de Spartanen een beslissende nederlaag toe bij de Slag bij Leuktra in 371 v.Chr., en kort daarna veroverden de Macedoniërs heel Griekenland in 338 v.Chr.

Als je nu in Sparta bent, zie je dat ook de Spartanen genoten van het theater, toch een symbool van het klassieke Athene dat nog steeds de meest prominente plaats opeist op de opgraving van het antieke Sparta. Van het Sparta van Lycurgus is vrij weinig meer te zien, niet alleen omdat ze er hoegenaamd niet om gaven, maar vooral omdat een open samenleving, met alle rijkdommen die daarbij horen, toch aantrekkelijker bleek voor de Spartaanse Jan met de Pet.

[1] Liever niet natuurlijk; het is een gedachte-experiment.

[2] “ἄρχειν τε καὶ ἄρχεσθαι”, zou koning Agis spreekwoordelijk ‘laconiek’ hebben gezegd volgens Plutarchus.