Woord van de voorzitter (september 2025) 

Wie het heden wil begrijpen… 

Door Otto Gradstein

Laatst zat ik wat tv te kijken, een beetje langs de zenders te zappen (Wie doet dat nog tegenwoordig? Zappen is voor boomers, pap… Ja ja, blijkbaar is de generatie 1978 nu ook al toegetreden tot het boomerdom), en ik belandde in ”Ondertussen aan de Hofvijver”, het programma van Splinter Chabot over de verbouwing van het Binnenhof. Ik zag de Tweede Kamer zonder stoelen, een totaal lege Eerste Kamer en allerlei stiekeme hoekjes die je als publiek nooit ziet. Fascinerend, maar mij als classicus trof vooral de opvallend klassieke bouwstijl van het Binnenhof. Met de bogen op de onderste verdieping, de halfzuilen die soms meerdere verdiepingen overspannen en de kroonlijsten onderaan het dak en halverwege de gevel is de klassieke inspiratie van buiten al duidelijk te zien. Binnenin zie je de schilderingen en stucwerkplafonds, beeldhouwwerken en pilasters in de Trêveszaal, en nog meer zuilen, bewerkte geveldriehoeken en muurschilderingen in de Eerste Kamer. 

De Trêveszaal, 2011 

Waarom juist deze bouwstijl en deze versieringen? Wie het heden wil begrijpen heeft kennis van het verleden nodig. Gedurende de hele geschiedenis sinds de Romeinse tijd zijn de Latijnse en Griekse talen en culturen extreem invloedrijk geweest, zowel in de kerk, de politiek, en de medische wetenschap, als ook zeker in de wereld van taal, kunst en architectuur. Als jongen op school en later ook als meisje leerde je Latijn en Grieks, om toegang te krijgen tot de oude geschriften vol kennis, waaronder ook over (bouw)kunst. Ook nu nog is met die kennismaking de klassieke vormentaal een belangrijk onderwerp in de lessen Latijn en Grieks op het gymnasium. 

Tempel van Hephaistos, Athene 

Belangrijkste bronnen van inspiratie voor de bouwstijl van het Binnenhof, het Hollands Classicisme, zijn de klassiek Griekse tempelbouw en de Romeinse boogbouw. Vanaf 600 voor Christus werden er in Griekenland en in de Griekse steden in west-Turkije en op Sicilië al (soms reusachtige) tempels gebouwd, met de bekende geveldriehoek bovenaan de gevel, gedragen door zuilen, die ook helemaal rondom de tempel waren geplaatst om te zorgen voor beschutting. De Romeinen op hun beurt gelden als uitvinders van het beton, wat hen in staat stelde om boogvormige constructies aan te leggen, waaronder ook koepels en gewelven. Dit creëerde weer de mogelijkheid om veel grotere ruimtes te overspannen dan met een zuil-en-draagbalk-constructie, waardoor veel Romeinse gebouwen en daarop geïnspireerde latere bouwwerken zo imposant lijken. 

Boog van Constantijn en het Colosseum, Rome 

In het programma van Splinter Chabot ging het ook over de grafkelder van de graven van Holland onder de Hofkapel, waar ook de resten van Johan van Oldenbarnevelt te vinden zou zijn. Oud-SP-kamerlid Ronald van Raak merkt in het programma op dat men in Frankrijk overleden staatslieden en bijzondere Fransen niet anoniem in een kelder begraaft, maar een ereplek geeft in het Panthéon in de hoofdstad: die opmerking transporteerde mij terug naar afgelopen zomer, toen ik met mijn gezin Parijs bezocht. 

Mijn dochters van 16 en 13 hadden meer interesse in shoppen en de kermis in de Tuilerieën (Leren doen we wel op school, pap, nu is het vakantie) en mijn vrouw sloot zich bij hen aan, dus ik kon grotendeels solo langs en door allerlei monumenten dwalen. Ook daar trof mij het klassieke in al die monumenten, waarvan ik sommige voor het eerst bezocht: enerzijds de Arc de Triomphe, letterlijk een Romeinse triomfboog maar dan in megalomane proporties, en anderzijds de Madeleine, de Maria-Magdalena kerk die gebouwd is in de vorm van een Griekse tempel (met een Latijns opschrift), en als grote synthese het Panthéon, direct geïnspireerd op het antiek Romeinse Pantheon in Rome, die het beroemdst is om de grote, typisch Romeinse koepel met het gat erin, maar waarvan de gevel volgens de vormen van Griekse tempelbouw opgetrokken is.  

Arc de Triomphe, Parijs 

En dan heb ik het nog niet gehad over de klassieke bouwstijl van het Louvre (met ook de prachtige klassieke en neo-klassieke beelden van bijvoorbeeld Canova binnenin het museum), de decoraties op de gevel van Hôtel de Ville (het stadhuis), en de gotische bogen en gewelven en de Korinthische halfzuilen van de Notre Dame: allemaal klassiek geïnspireerd. O, en wist u trouwens dat er in Parijs ook resten te zien zijn van een heus Romeins amfitheater? Zoek maar eens op Arènes de Lutèce. 

Die klassieke inspiratie is niet voor niets: de grandeur van het Romeinse rijk en de intellectuele rijkdom van de Griekse wereld straalt daarmee af op de bouwers en gebruikers van de classicistische gebouwen. In de Madeleine en de beelden van Canova gaat het vooral om het nastreven van een esthetiek die als ideaal werd gezien, in het Panthéon en het Binnenhof wilden de bouwers een republikeinse en democratische boodschap overbrengen: de Atheense polis en de Romeinse republiek strekken daar tot voorbeeld. 

Een expliciete verwijzing naar macht zien we in de door Napoleon opgetrokken Arc de Triomphe. Napoleon (over wie bekend is dat hij graag de klassieke auteurs Plutarchus en Caesar las) maakte carrière in het leger net na de Franse Revolutie en greep de macht toen de jonge Franse republiek wankelde. Eerst werd Napoleon samen met twee anderen ‘consul’, zoals Julius Caesar ook was geweest, maar evenals zijn Romeinse voorganger zette hij zijn twee concurrenten buitenspel en liet zich al na vier jaar, in 1804, tot keizer (=Caesar) kronen, waarbij hij de kroon op zijn eigen hoofd zette. Democratische idealen wijken maar al te makkelijk voor dictatoriaal machtsvertoon. Een les voor het heden? 

Als je het eenmaal weet, zie je dit soort bouwwerken en de ideeën die daaraan ten grondslag liggen overal. In alle steden in Europa kom je classicisme tegen, en op elke straathoek kun je je afvragen: wat willen de bouwers ons vertellen? Die vraag stellen mijn collega’s en ik onze leerlingen steeds opnieuw, zodat ze op termijn beseffen: wie het heden wil begrijpen heeft kennis van het verleden nodig. 

Canova, “Amor en Psyche”, Louvre