Communistenlatijn

Door Bas Clercx

Het was moeilijk de afgelopen maanden in het wild (althans in de media) geen Latijn te horen. Door het overlijden van paus Franciscus I op Tweede Paasdag 2025, de rouwperiode erna, het conclaaf en de daaropvolgende benoeming van kardinaal Provost tot paus Leo XIV, moet men wel in aanraking zijn gekomen met de katholieke liturgische taal Latijn. Als je die mannen in prachtige gewaden ziet op het waanzinnige Sint-Pietersplein – ontworpen door Bernini – en hen ziet congregeren in de Sixtijnse kapel onder de betoverende fresco’s van Michelangelo, is het moeilijk Latijn te associëren met sobere devotie. Als je daarbij optelt dat het Latijn ook de taal is geweest van het Romeinse imperium, dat in de vroegmoderne tijd model heeft gestaan voor de grote koloniale mogendheden, dan is het lastig je voor te stellen dat ook marxisten zich verbonden voelden met de klassieke taal.

De Italiaanse, marxistische filosoof Gramsci (1891-1937) was een pleitbezorger van onderwijs van het Latijn. Aan de ene kant benadrukte hij dat het Latijn als institutietaal jarenlang gebruikt werd door de bourgeoisie, de katholieke kerk en de academische wereld om toegang tot kennisdomeinen zoals de liturgie te ‘gatekeepen’ (uiteraard vrij geparafraseerd), maar aan de andere kant had hij als jongetje zelf ook onderwijs genoten in de klassieke taal. Hij was toegelaten tot het lyceum in Cagliari, omdat hij als Sardijnse jongeling uitzonderlijk getalenteerd bleek; toegang was niet vanzelfsprekend, omdat hij uit een zeer kansarme familie kwam. Na zijn jeugd kon hij in Turijn letterkunde gaan studeren, waar hij in aanraking kwam met het marxisme. In 1921 voegde hij zich bij de Partito Comunista Italiano. Hij maakte zichzelf tijdens het Ventennio Fascista niet populair onder de fascisten met zijn kritische opstelling, die hem in 1928 in de gevangenis deed belanden, waarvandaan hij zijn filosofische brievenverzameling Quaderni del carcere schreef.

Het onderwijs op het lyceum had hem niet alleen toegang tot de academische wereld gegeven, maar hij schreef in zijn Quaderni over de meerwaarde van klassiekenonderwijs en beschouwde deze kennis als emanciperend voor de arbeider en de gewone Italiaan. In zijn marxistische omgeving zei men dat het onderwijs zich moest gaan richten op wat de gewone Italiaan nodig had, onder andere onderwijs in lokale dialecten; Gramsci bracht daartegenin dat de gewone Italiaan bijvoorbeeld ook in het Florentijns, de taal van de opgeleide elite, zijn pleidooi moest kunnen houden voor de rechter. Gramsci beschouwde ‘canonieke’ kennis, toen nog voorbestemd voor de traditionele elites, als kennis an sich niet als problematisch, maar juist het ‘gatekeepen’ door bepaalde groepen (de clerus, de academie). Hij betoogde dat kennis die in de afgelopen eeuwen bewaakt werd door een elite, van waarde geweest moet zijn, dat het de moeite was die te bewaren en dat het om die reden gedeeld moest worden onder álle Italianen. Het Latijn noemde hij daarbij als voorbeeld: ja, de taal is jarenlang een geheimtaaltje geweest voor priesters en academici om toegang tot hun kennis te beperken, maar juist die kennis, de teksten van de klassieke schrijvers die 1900 jaar geleden nadachten over de grote problemen, moest bevrijd en toegankelijk gemaakt worden voor de arbeider.

In de jaren ’70 maakte kameraad Marcus Bakker (1923-2009) van de Communistische Partij Nederland (CPN, later opgegaan in GroenLinks) zich ook druk om de toegankelijkheid van het gymnasium voor íedereen. Hij zou nog samen met de VVD optrekken tegen de plannen van nota bene de PvdA om de onderwijshervormingen waarin het gymnasium als onderwijsvorm zou sneuvelen: “Vroeger konden alleen de betere standen naar het gymnasium, en nu het zover is gekomen dat ook arbeiderskinderen ernaartoe gaan, maken ze er een middenschool van.” Ook hier is onderliggend de gedachte dat het gymnasium kennelijk iets van waarde biedt. Waar vroeger de vaardigheid van de beheersing van het Latijn vrij letterlijk toegang gaf tot universitair onderwijs, is in de loop van de 20^e eeuw de rol van klassieke talen minder zichtbaar geworden, maar desalniettemin aanwezig. De Pourcq (2025) spreekt van een ‘referentiecultuur’, waaraan nog steeds waarde gehecht wordt, naast de gemeenschappelijke basis van de Nederlandse geschiedenis, taal en literatuur.

Het gymnasium staat tegenwoordig open voor alle leerlingen met de wil en het vermogen vwo met extra aandacht voor de klassieke talen te doen, maar door onzichtbare factoren weten veel kinderen de weg helaas niet te vinden. De afstand in fysieke ruimte, sociale ruimte of opleidingsruimte van de ouders blijkt vaak te groot, waardoor bepaald cultureel kapitaal blijft hangen in de groepen die toch al toegang hadden. En zo houden onderhuids nog steeds verschillende factoren schoolkiezende kinderen tegen om de klassieke talen uit te proberen. En dat is een breed maatschappelijk probleem, omdat de achtergrond van kinderen bepaalt waar ze naartoe kunnen. Initiatieven in Nederland (https://waaromgymnasium.nl) en in Vlaanderen (https://www.oudegriekenjongehelden.ugent.be) pogen toegang tot de klassieke talen zo breed mogelijk te openen, zich richtend op groepen voor wie normaliter die onzichtbare drempel te hoog blijkt om zo de muren naar het gymnasium te slechten. Om de gedachte van Gramsci vrij te gebruiken: het vak Latijn is niet elitair, de cultuur die eromheen kan ontstaan is elitair. Het Latijn is een schat en het wordt tijd dat we die herverdelen.

Over Gramsci in het algemeen:

Tielbeke, J. (2018). De revolutionair die geen -isme werd. De Groene Amsterdammer, 34.

Over Gramsci en het Latijn:

              Mayo, P. (2014). Gramsci and the politics of education. 38.2 385-398.

Over Bakker en de toegankelijkheid van het gymnasium:

Burgersdijk, D. (2022). Gymnasium. Geschiedenis van een eliteschool. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep.

Referentiecultuur:

              De Pourcq, M. (2024). De klassieke canon als gesprek. Lessen uit het nationale canondebat. Lampas 57.4, 1-37.