Op naar Nieuwjaar: terug naar de Oudheid!

Het is de twaalfde maand van het jaar en daarmee komt het einde van 2024 in zicht. Gek eigenlijk, want zoals elke (oud-)gymnasiast en classicus weet: decem is Latijn voor tien. Er is echter een eenvoudige verklaring voor dat mysterie, waarover hieronder meer. Anthimis Verhoog neemt je mee in de kalenderhistorie.

Allereerst een korte verklaring voor die ogenschijnlijke telfout. Met de introductie van de Romeinse kalender door Romulus, zo’n 700 jaar voor Christus, rekenden de Romeinen met tien maanden. Het jaar ving aan in maart (naar de god Mars) en eindigde in december, de tiende maand dus. Numa Pompilius vernieuwde kort erna de kalender door onder meer Ianuarius (naar Janus, de god van poorten die ook de hemelpoort opende en sloot) en Februarius toe te voegen aan het begin van het jaar, maanden met respectievelijk 29 en 28 dagen. Zo werd 28 februari de laatste dag van het jaar, nog terug te herkennen in het feit dat we er met schrikkeljaar een dag aan toevoegen.[1][2]

In het jaar 45 voor Christus verplaatste Julius Caesar het nieuwjaar naar 1 januari, omdat dit mooi aansloot op de rol die Janus had als poortwachter. Ook het aantal dagen per maand ging meer lijken op de huidige kalender, met vanaf maart, om en om 30 en 31 dagen. Sextilis (het later naar zijn opvolger omgedoopte Augustus) had toen 30 dagen, maar werd door Augustus later verlengd naar 31 dagen. Althans, dit stelde Johannes de Sacrobosco, zodat augustus niet onderdeed voor Caesars juli. Die extra dag zou dan weer afgesnoept zijn van het 29 dagen durende februari. Dat we net stelden dat Pompilius al met een februari van 28 dagen kwam, strookt hier overigens niet mee.

Net als nu vierde men de jaarwisseling. Met Nieuwjaar bracht men offers aan Janus. Men gaf elkaar ook cadeaus. Na de val van het Romeinse Rijk besloten veel landen af te stappen van de Juliaanse kalender met een jaarwisseling tussen december en januari. 1 januari veranderde met de invoering van het Christendom in Het feest van de Heilige Maria, Moeder van God. Paus Gregorius XIII herstelt in 1582 met zijn Gregoriaanse kalender weer de jaarwisseling zoals die in de Juliaanse kalender bestond; 1 januari lag zo mooi dicht bij het kerstfeest.[3].

Dan weer wat verder terug naar de Oudheid: de jaarwisseling van de Grieken was rond aanvang van de astronomische herfst. Zij onderscheidden in de Attische kalender overigens al twaalf maanden die elkaar met nieuwe maan afwisselden. Om het jaar min of meer gelijk op te laten gaan met de seizoenen, werd er na de zesde maand een onregelmatige aantal dagen durende intercalaris toegevoegd.

Ook de jaartelling van de Grieken was interessant. Men rekende in olympiaden: de tijd tussen twee Olympische Spelen. Zo was het jaar 776 voor Christus de 1^e olympiade. Het jaar erop heette vervolgens ‘jaar 1 van de 2^e olympiade’. Dit telde door tot 772 v. Chr. dat dan de 2^e olympiade genoemd werd. Toen de Olympische Spelen verboden werden, kwam aan deze telling ook een einde.[4]

We sluiten dit eindejaarsartikel af met een sierlijke, wat lugubere knal: De Romeinse kaars, waar komt die naam vandaan? Dit inmiddels in Nederland verboden stuk vuurwerk zou vernoemd zijn naar de executiemethoden van Nero. Zo zou hij zijn tegenstanders als ‘levende fakkels’ in brand hebben gestoken, hoewel daar door historici nu aan getwijfeld wordt.[5]

Denk vanaf nu dus bij het afwerken van de agenda van 2024, het proosten op nieuwjaar en het afsteken van vuurwerk terug aan de klassieke Oudheid!

[1] https://onzetaal.nl/taalloket/namen-van-maanden

[2] https://www.webexhibits.org/calendars/calendar-roman.html

[3] https://npokennis.nl/longread/8027/waarom-vieren-we-op-1-januari-het-nieuwe-jaar

[4] https://nl.wikipedia.org/wiki/Attische_kalender#:~:text=De%20Attische%20kalender%20was%20de,zonnekalenders%20als%20van%20de%20maankalenders.

[5] https://historianet.nl/maatschappij/dagelijks-leven/waarom-wordt-bepaald-vuurwerk-romeinse-kaars-genoemd

Afbeelding artikel: https://www.dolcevia.com/nl/images/2024/cities/rome/Rome_capodanno.jpg