Regels en Principes

Dit jaar heb ik het genoegen met mijn zesdeklassers Grieks de Antigone van Sophocles te lezen. Het stuk gaat over het conflict tussen Antigone en de nieuwe koning, haar oom Kreon. Antigone was de dochter van de verstoten koning Oedipus, die zijn stad Thebe achterliet nadat bleek dat hij zijn vader vermoord had en een nest kinderen opgevoed had bij en met zijn moeder. Haar broers Eteokles en Polyneikes kwamen in conflict bij de opvolging van hun vader: beiden claimden de troon, Eteokles trok aan het langste eind en Polyneikes vertrok om later terug te keren met een leger om de troon alsnog op te eisen. Beide broers kwamen om in de strijd, maar waar Eteocles een degelijke uitvaart kreeg, verbood Kreon de begrafenis van de verrader Polyneikes. Antigone negeert dit verbod, onder het mom van het recht om familieleden te mogen eren en je te houden aan de wetten van de goden. Kreon gaat daarmee niet akkoord, want een nieuwe koning kan niet zomaar zijn edicten laten ondermijnen door een jong meisje.

Klassieke Atheense tragedies gaan vaak over grote dilemma’s in het mythologische verleden. Ze worden daarom niet zomaar nog steeds gelezen en opgevoerd; ze betreffen dikwijls onderwerpen die niet alleen relevant waren in het klassieke Athene, maar de oudheid overstijgen en appelleren aan angsten en problemen van alle tijden.

Het stuk handelt over wetten die klip en klaar zijn en de gevoelens, tradities en principes die daarmee in de knel komen. Parallellen met andere conflicten zijn gauw te trekken. Om de receptie van de Antigone te illustreren, las ik met een aantal van mijn leerlingen Antigone in Molenbeek van Stefan Hertmans, waarin Nouria uit Molenbeek, een studente rechten, probeert de resten van haar geradicaliseerde broer vrij te krijgen. Tijdens opkomst van IS in Syrië is hij daarheen gereisd om mee te vechten en is vervolgens omgekomen in een zelfmoordaanslag. De resten van haar broer blijven in een juridische limbo – wie durft een terrorist te begraven? -, maar Nouria gaat de strijd aan voor, zoals het in de monoloog genoemd wordt, het “oeroude recht” om haar broer een waardig einde te geven. Het stuk illustreert op indringende wijze hoe de plot van de Antigone op allerlei wijzen opnieuw ingekleurd kan worden.

Mijn leerlingen wilden graag deze monoloog op hun leeslijst Nederlands zetten; mij leek dat een goed idee, want op die manier konden ze hun kennis van de Antigone, klassiek toneel en de receptie daarvan mooi etaleren tijdens het literatuurmondeling. Toch bleek dat niet zo makkelijk. Samen met de docent Nederlands keek ik of het werk op de leeslijst mocht; het stond niet op de website www.lezenvoordelijst.nl. Die site is een mooi instrument om te bepalen of een leerlingen een boek kan lezen en of die er iets nieuws van leert en dus kan groeien. Jeroen Dera (2021) merkte deze dynamiek al op en zag dat boeken gekozen worden, omdat ze op de lijst staan, en omdat ze op de lijst staan, worden ze veel gekozen. Met andere woorden: een zelf vervullende voorspelling. Voor leerlingen en docenten is het veilig om die te kiezen, omdat ze weten dat de leeslijst dan in ieder geval voldoet aan de normen, maar dit resulteert er ook in dat boeken van Vlamingen, vrouwen of schrijvers met een migratieachtergrond tussen wal en schip vallen. Mijn collega en ik stonden dus in een zeker geval voor dit dilemma (en Stefan Hertmans is toevallig ook nog Vlaming).

Daarnaast kwam nog de definitie van Antigone in Molenbeek. Sommige websites zeiden dat het een novelle was, andere zeiden juist dat het een monoloog was. In het eerste geval had het niet meegenomen mogen worden in de leeslijst; in het andere geval juist wel. Bovendien was men het niet eens over de kwaliteit. Sommige bronnen zeiden dat het stuk poëtisch was, en dus zou het in aanmerking komen voor de leeslijst; andere bronnen waren juist negatief over het stuk, dus niet geschikt voor de leeslijst. Een klein beetje schuiven in de kwalificatie van het stuk, betekent dus wel of niet leeslijst, waarmee een klein beetje duidelijk wordt hoe lastig de keuze is om een boek wel of niet toe te laten, maar dat is wel een knoop die de docent zal moeten doorhakken.

Je wil je leerlingen naar maat kunnen helpen, maar je wil ze ook niet tekortdoen door ze zaken te laten lezen die misschien niet geschikt zijn voor hun niveau. Onderwijs moet aansluiten op de belevingswereld, maar je wil leerlingen ook laten groeien, en dat gaat alleen maar een richting op waar ze nog niet zijn geweest. Het onderwijs is een kluwen van zulke dagelijkse keuzes, waar we de wensen van de maatschappij moeten vertalen naar verantwoorde keuzes voor onze leerlingen. Uiteindelijk besloot mijn collega niet voor de wet te gaan, maar voor de onderwijskundige principes en mochten de leerlingen de monoloog van Stefan Hertmans meenemen in hun leeslijst. En zo zie je, dat de thematiek van de Antigone ook nog het verhaal van onze dagelijkse praktijk was geworden.

Bas Clercx

Zie ook:

Dera, J. J. M. (2021). “De helaasheid der leeslijsten. Over diversiteit in het literatuuronderwijs.” De Lage Landen, 64, 1, pp. 115-121. https://repository.ubn.ru.nl/handle/2066/230600