Gewelddadige machtswissels in de Oudheid

Begin deze maand was het dan eindelijk zover: een nieuw kabinet op het Bordes. Premier Rutte hield een afscheidstoespraak vanuit het Torentje, de bewindspersonen van het kabinet-Rutte IV schudden de bewindspersonen van het kabinet-Schoof de hand. Hoe anders ging dat soms bij de Grieken en Romeinen?

PEISÍSTRATOS

Populair geworden als opperbevelhebber van het Atheense leger, deed Peisístratos in 561 voor Christus zijn eerste gooi naar de alleenheerschappij. Na twee keer door adellijke families verjaagd te zijn, vestigde hij zich in 546 definitief als eerste tiran van Athene. Hij zou dit blijven tot zijn dood in 528/527. Volgens de definitie van de Griekse filosoof Aristoteles twee eeuwen later is een tirannie de onwettige of egoïstische tegenhanger van een monarchie. Volgens James Holladay was Peisístratos een populist: hij kwam gewelddadig en met steun van de agrarische onderklasse aan de macht. Daar staat tegenover dat hij Athene verenigde en de ontwikkeling en werkgelegenheid aanjoeg. Samen met zijn twee zoons die hem opvolgden wordt hij gezien als de wegbereider van de Griekse democratie.

CALIGULA

De Romeinse geschiedenis (en mythologie!) is geschreven in bloed. Denk alleen al aan Romulus die zijn broer Remus vermoordde en de stad zijn naam schonk. Of aan Caesar die door senatoren met messteken om het leven werd gebracht.

Het meest geschokt zijn historici over de ‘carrière’ van keizer Caligula (aan de macht tussen 37 en 41 na Christus). Tijdschrift Historia heeft het over een schrikbewind en een keizer met psychopathische trekken. National Geographic noemt hem zelfs de wreedste leider ooit. Caligula erft de macht van keizer Tiberius, die hem had aangenomen als zoon. Dezelfde Tiberius die eerder achter de dood van Caligula’s broertjes, moeder en mogelijk ook zijn vader zat. Na een ernstige ziekte ontpopt keizer Caligula zich tot sadist. Hij misbruikt vrouwen, organiseert extravagante gladiatorengevechten en dwingt ouders om te juichen als hun kinderen worden geëxecuteerd. Net als Caesar wordt Caligula het slachtoffer van een complot. Hij wordt opgevolgd door zijn gehandicapte oom Claudius.

PHOCAS

Terwijl Rome in handen van de Germanen valt, leeft het Oost-Romeinse Rijk rond Constantinopel nog duizend jaar voort. Dat betekent meer Romeinse keizers ná de val van Rome dan ervoor. Van al deze keizers heeft Phocas de slechtste naam.

“In het jaar 602 kwam aan meer dan twee eeuwen van vreedzame regeringswisselingen een einde”, aldus historicus Henk Singor. Onderofficier Phocas trok met zijn troepen van de Donau naar hoofdstad Constantinopel. Hij liet zich kronen door de patriarch. Zijn voorganger keizer Mauricius moest toekijken hoe zijn vijf zonen (de jongste was nog geen jaar oud!) werden onthoofd. Mauricius was als laatste aan de beurt. De lichamen werden in stukken gehakt en in zee gegooid. Tijdgenoot Simocatta vergeleek Phocas met een cycloop (eenogige reus die kinderen eet). De Perzische koning Khusro II besloot zijn vriend Mauricius te wreken, met een forse krimp van het Romeinse Rijk tot gevolg. De onthoofding van Phocas door opvolger Herakleios luidde de Griekstalige Middeleeuwen in.

De verhalen over Peisístratos, Caligula en Phocas maken duidelijk: vreedzaam waren machtswissels in de Oudheid vaak niet. Kennis van de Grieken en Romeinen plaatst onze tijd in perspectief, maar leert ons ook wijze lessen. Meer over de missie van Vereniging Classici Nederland (VCN) lees je hier.

Kees Verhoog, redacteur Klassieken.nu

***

Bronnen:

Holladay, J., ‘The Followers of Peisistratus’, Greece and Rome 24:1 (Cambridge 1977) 40-56.

IsGeschiedenis , ‘Aanslag op keizer Caligula’: https://isgeschiedenis.nl/nieuws/aanslag-op-keizer-caligula

Kofoed, J., ‘Keizer Caligula regeerde met terreur’, Historia (20-02-2019): https://historianet.nl/beschavingen/romeinse-rijk/keizer-caligula-regeerde-met-terreur

Pinterest, ‘Hyp-realistic recreation of the face of Emperor Caligula by Salva Ruano’: https://nl.pinterest.com/pin/768637861428305221/

Prins, M., ‘Was de Romeinse keizer Caligula de wreedste keizer ooit?’, Historia (27-03-2024): https://www.nationalgeographic.nl/geschiedenisarcheologie/a60189134 /keizer-caligula

Singor, H., Constantinopel en de eerste jihad 633-718. Het overleven van een christelijk Europa in de zevende en achtste eeuw (Amsterdam: Ambo|Anthos 2022).

Stilus, ‘Pisistratus’: https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GES/PISISTRA.html