‘De kunst van het vrij zijn’

Artes Liberales & Burgerschapsonderwijs

Voor de Grieken was het de gewoonste zaak van de wereld: een vrij burger ben je niet zo maar, dat moet je leren. Wie wilde meedraaien in de maatschappij, moest op de hoogte zijn van bepaalde vaardigheden. In Athene hechtte men daarom grote waarde aan onderwijs in wiskunde, muziek en welsprekendheid, voordat iemand volwaardig zijn bijdrage kon leveren aan de samenleving.

Ook in het oude Rome ontstond al snel een lijst van artes liberales of “vrije kunsten” (bekender onder het Engelse liberal arts). Wat men daar precies onder verstond, verschilde wel eens, maar grammatica, logica en welsprekendheid werden van groot belang geacht. Na de Klassieke Oudheid nam het lijstje steeds verder een vaste vorm aan, zodat in de Middeleeuwen het onderwijs langs een stramien van zeven “vrije kunsten” werd vormgegeven: grammatica, logica, rhetorica, en vervolgens: rekenkunde, meetkunde, muziek en sterrenkunde.

Hoewel dit lijstje een mooie variatie biedt tussen alfa en beta­-wetenschappen, kijken we er tegenwoordig toch anders naar. Wat zijn precies de vaardigheden die we in de medemens terug willen zien? Wat moet iemand in het Nederland van de 21^e eeuw kunnen en kennen om mee te doen?

Daarover bestaat discussie, die we steeds feller zien opflakkeren. Maar een blik op de Oudheid werpt veel licht op de situatie. Ten eerste: een discussie over wát het precies betekent volwaardig burger te zijn, is niet nieuw. 2500 jaar geleden al bogen mensen en maatschappijen zich over dezelfde vraag. Ook het idee dat je niet als vanzelf burger bent of blijft, stond in de Klassieke tijd als een paal boven water. Burgerschap, vrij zijn, is iets wat je moet leren, en wat je aangeleerd moet worden.

Hoewel iedere samenleving steeds opnieuw voor zichzelf moet invullen wat echt van waarde is, kan een blik op de Oudheid dat vraagstuk tegelijkertijd interessanter en makkelijker maken. We kunnen  -zo luidt het Middeleeuwse gezegde – staan op de schouders van reuzen wanneer het gaat om de discussie rond burgerschap. De Oudheid, en de traditie van vrij zijn die sindsdien voortleeft, kan van blijvende waarde zijn als we nadenken wat voor ons, hier en nu, van belang is.